Səudiyyə Ərəbistanına səfərimiz çərçivəsində yeddi günlük zəngin proqram və çoxsaylı görüşlərdən sonra, nəhayət, Ciddə şəhərinə və oradan müqəddəs Məkkə və Mədinə şəhərlərinə yola düşməli olduq. Əslində bu yerlərə getmək vaxtı yaxınlaşdıqda insanda qəribə bir həyəcan başlayır. Sanki çoxdandır görmədiyin sevdiyin biri ilə görüşə gedəcəksən, sanki illərdir görmədiyin, ruhunun dünyaya göz açdığı doğma kəndinə gedəcəksən. Belə səmimi hiss və həyəcanla da Ciddə şəhərinə yola düşdük. Sosialogiya insanın sosial münasibətlər prosesində əldə etdiyi keyfiyyətləri onun şəxsiyyəti kimi xarakterizə edir. Başqa sözlə, şəxsiyyət fərdin sosial münasibətlər nəticəsində əldə etdiyi davranışların, vərdişlərin, dərketmə və izahetmə keyfiyyətlərinin məcmusudur. Bu mühüm prosesdə əsaslı keyfiyyət fərqi yarada biləcək faktorlardan biri də din faktorudur. Din bizim düşüncələrimizə, dünyagörüşümüzə, alacağımız bu və ya digər qərarlarımıza, ictimai mühitdə davranışlarımıza, əxlaqi keyfiyyətlərimizə, bir sözlə, həyatımızın bütün sahələrinə təsir edən mühüm mənəvi vasitədir.

Məsələ ondadır ki, biz hələ erkən yaşlarımızdan dini kimliyimizi dərk etməyə başlayırıq. Bu ənənə bizə ailə böyüklərimiz vasitəsilə ötürülür. Azərbaycan ailə modelinin ən əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən bir də odur ki, bu modeldə üç nəsil, baba-nənə, ata-ana və yeni nəsil, yəni uşaqlar bir yerdə yaşayır. Dinlə erkən tanışolma səbəbimiz də elə bununla bağlıdır. Çünki ətraf mühiti dərk etməyə başlayarkən ilk diqqətimizi çəkən, yaxud ilk müşahidə etdiyimiz məsələlərdən bir də nənələrimizin pıçıltı ilə söylədikləri dualardır. Bu maraqlı hadisə əvvəlcə bizi ovsunlayır, sonra qəribə bir maraq yaradır, daha sonra onu təqlid etməyə, ən sonda isə onu dərk etməyə çalışırıq. Bax dinlə aramızdakı gerçək ünsiyyət də elə buradan başlayır və ömrü boyu davam edir. Biz böyüdükcə bu ünsiyyət də böyüyür. Beləliklə dünyanı və özümüzü dərketmə prosesində din mühüm bir vasitəyə çevrilir. Obyektiv gerçəkliyi hər nə qədər idraki əsaslarda dərk etdiyimizi düşünsək də, amma burada mütləq dinin də rolu olur. Əgər bir qədər daha cəsarətlə ifadə etmək istəsək, obyektiv gerçəkliyi dinin eynəyi vasitəsilə gördüyümüz həqiqətini ifadə etməyimiz lazım gəlir, amma biz bunu etiraf etmirik. Çünki bunu özümüzə isbat etməkdə çətinlik çəkirik. Bu fəlsəfi analizi daha da dərinləşdirmədən ümumiləşdirmə aparsaq, söyləməliyik ki, hər bir müsəlmanın dünyagörüşünün formalaşmasında biz istəsək də, istəməsək də, mütləq dini mənsubiyyətimiz müəyyən qədər rol oynayır. Əlbəttə, başqa dinlərin daşıyıcıları üçün də mütləq mənsub olduqları din bu rolu oynayır. Dini mərkəzlərimizi, xüsusilə müqəddəs məkanlarımız olan Məkkə və Mədinəni ziyarət etmək arzumuzun əsasında da elə bu məsələlər dayanır. Məkkəyə getmək üçün ilk öncə Ər-Riyaddan cənuba doğru təyyarə ilə iki saatlıq məsafəni qət etmək lazımdır. Bundan sonra isə Məkkə yolçuluğuna təqribən bir saat avtobusla davam etmək lazım gəlir. Amma əgər Ümrə ziyarəti niyyətinizi Ciddədə etmisinizsə, bu, keçərlidir. Yox əgər Riyadda niyyət edib Ciddəyə gəlmisinizsə, bu zaman başqa məsələlər ortaya çıxır. Bu barədə bir az sonra...

Ciddə şəhəri Səudiyyə Ərəbistanının ikinci ən böyük şəhəridir. Bu şəhər özünün müasir infrastrukturu, Qırmızı dənizə açılan limanları, Məkkə və Mədinəyə gələn çoxsaylı zəvvarların mühüm tranzit məntəqəsi olmaqla bərabər, həm də böyük ticarət mərkəzidir. Ər-Riyaddan havalanan təyyarəmiz təqribən iki saatdan sonra Ciddə hava limanına eniş etdi. Bu tarixi şəhərdə yüksək qonaqpərvərliklə qarşılandıq və ən müasir tipdə inşa edilmiş hotelə yerləşdirildik. Səhər erkən Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin təmin etdiyi ehram adlandırılan xüsusi geyimimizi qurşanıb Məkkəyə yola düşəcəkdik. Bu zaman nazirliyin bizi müşahidə edəcək iki əməkdaşı arasında bir anlaşılmazlığın olduğu ortaya çıxdı. Sən demə, məsələ belə imiş. Riyaddan Ümrə ziyarəti üçün niyyət edib gələn zəvvarlar təqribən 150 km əks istiqamətdə olan bir məsciddə namaz qılıb sonra Məkkəyə getməli imiş ki, bu, doğrusu imiş. Ancaq bəzi zəvvarlar yol qısa olsun deyə elə Ciddədən birbaşa Məkkəyə yola düşürlərmiş. Əməkdaşlar da bunu bizə deyib deməməklə bağlı tərəddüd içində imişlər. Nəhayət, belə qərara gəlirlər ki, bu vacib şərti bizə bildirsinlər və qərarı biz verək. Əks təqdirdə bu işin babalı onlara aid olacaqmış. Doğrusu, müsəlman qardaşlarımızın bu dürüstlüyü bizi ürəkdən sevindirdi və biz heç düşünmədən əvvəlcə həmin məscidə gedib namaz qılmağa, yalnız bundan sonra Məkkəyə getməyə qərar verdik. Beləliklə Ümrə ziyarətimiz başlamış oldu. Bütün zəvvarlar kimi Məkkədə olmaq, Məscudil-haramda namaz qılmaq, müqəddəs Kəbəni tavab etmək, Səfa və Mərvə dağları arasında yeddi dəfə yürüş etmək xoşbəxtliyi bizə də nəsib oldu. Dövlətimizin, millətimizin rifahı, əminamanlığı, Qarabağımızın azad olunması üçün dualar etdik. Bütün müsəlman dünyasına sabitliyin və sülhün gəlməsini dilədik.

Məkkə şəhəri olduqca mürəkkəb relyefə malik dağlıq ərazidə yerləşir. Bu şəhərin cəmisi üç yüz min əhalisi var. Şəhərin genişlənmə perspektivi, demək olar ki, yoxdur. Həcc ziyarəti zamanı bəzən sıxıntıların da yaşanması, görünür, bununla əlaqədardır. Ancaq buna baxmayaraq, çoxsaylı zəvvarları qarşılamaq üçün bu dar ərazidə hər cür şərait yaradılıb. Ziyarətin rahat keçməsi üçün mükəmməl infrastruktur formalaşdırılıb, yüksək səviyyəli hotellər inşa edilib. Səliqə-sahmana, nizam-intizama söz ola bilməz. Təmizliyə və gigiyenik məsələlərə xüsusi diqqət yetirilir. Bir sözlə, ibadət etmək, Həcc ziyarətini layiqincə yerinə yetirmək üçün bütün məsələlər nəzərə alınıb.

Doğrusu, doqquz günlük səfərdən sonra Mədinəyə gedib-getməmək məsələsində bəzi tərəddüdlərimiz yaranmışdı. Çünki bir gün ərzində təqribən 450 km yol qət edərək Mədinəyə getməli, cəmisi bir neçə saatdan sonra da eyni məsafəni geri qayıtmalı idik ki, Ciddə-İstanbul təyyarəsinə geçikməyək. Ancaq bir də belə fürsətin ələ düşməyə biləcəyi həqiqətini bir daha bir-birimizə izah etdikdən sonra bütün qrup qəti qərarla Mədinəyə doğru yola düşdü.

Nazirlik çox rahat nəqliyyatla bizi təmin etmişdi. Mədinə şəhəri nisbətən düzənlik ərazidə yerləşir deyə bilərik, amma bu da tam olaraq belə deyil. Mədinənin ətrafını da dağlar sarıb, ancaq dağ deyəndə, bizim təsəvvürümüzdə olan dağları düşünmək lazım deyil. Bu dağlar, əslində çılpaq qayalıqlardan ibarət təpəciklərdir. Heç bir yaşıllıq olmadığına görə olduqca cansıxıcı görünürlər. Ancaq, əlbəttə, bütün bunlar Mədinəni görmək, Peyğəmbərimizin məzarını ziyarət etmək həyəcanını heç bir zərrə qədər də azaltmır. Ancaq, sadəcə, Peyğəmbərimizin məzarını ziyarət etmək niyyətilə Mədinəyə getmək dinə caiz deyildir. Çünki İslam Peyğəmbəri gələcəkdə bütpərəstliyə çevrilməsin deyə məzarının ziyarət edilməsini əsla istəməyib. Ona görə də Mədinəni ilkin İslamın yayıldığı, Peyğəmbərimizin hicrət etdiyi şəhər kimi ziyarət edirlər. Bizim də niyyətimiz elə bu idi.

Mədinə şəhərində bizi ilk olaraq bu müəssisəyə apardılar. Nəşriyyatın direktoru bizi olduqca səmimi qarşıladı və bu nəhəng istehsal müəssisəsinin işi ilə həvəslə tanış etdi. Bəlli oldu ki, burada Qurani-Kərim 63 dildə nəşr edilir. Onların içərisində Azərbaycan dili də var. Nəşriyyatın bütün xərcləri Kral tərəfindən ödənilir. Müqəddəs kitaba hörmət əlaməti olaraq səhifələr xəttatlar tərəfindən əlyazması ilə yazılır və daha sonra plyonkaya köçürülür. Bundan sonra heç bir səhvə yol verilməsin deyə bir çox ölkədə olan hafizlərə rəy üçün göndərilir. Yalnız müsbət rəy gəldikdən sonra kütləvi nəşrə icazə verilir.

Oxucularımız üçün maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq bu müəssisənin rəhbəri ilə aramızda olan iki söhbəti də yazıma əlavə etmək istəyirəm. Dostlarımızın birinin əlində təsbeh görən bu müdrik adam bizə bildirdi ki, bir zaman Londonda təhsil alarkən onun da əlində bir təsbeh olub. Bir ingilisin müsəlmanlar üçün təsbehin nəyi ifadə etdiyi sualına cavab axtararkən məlum olub ki, sən demə təsbeh çəkmək müsəlmanlar üçün əsla caiz deyilmiş. Çünki İslam Peyğəmbəri təsbeh çəkməyib. Tam əksinə, o dövrdə təsbehi xristiyanlar və yəhudilər çəkərlərmiş. Peyğəmbərimiz də deyibmiş ki, bir gün gələcək mənim ümmətim də təsbeh çəkəcək, xristiyanların bütün etdiklərini təkrar etməyə çalışacaqlar. Doğrusu, bu, mənim çox xoşuma gəldi və dərhal soruşdum ki, madam ki belədir, bəs nəyə görə müqəddəs Məkkənin hər yerində, lap elə Məscidil-haramın yanı-başında hamı təsbeh satır?.. Adam müdrikcəsinə gülümsəyib, bu xətadır deməklə kifayətləndi. Əlbəttə, uzaqdan gələn qonaqlarına bunun bir biznes olduğunu söyləyə bilməzdi. Bu müdrik adamın ikinci maraqlı söhbəti isə daha fəlsəfi idi. O dedi ki, mən ərəb olmayıb müsəlman olanlara, İslamı könüllü qəbul edən qeyri-ərəblərə həsəd aparıram və onların Cənnətə gedəcəyinə inanıram. Səbəbini soruşanda isə izah etdi ki, ərəb olub İslamı qəbul etmək o dövrün bir zərurəti idi. Çünki din bu coğrafiyada yaranmışdı və burada baş verən tarixi hadisələrin fonunda İslamı qəbul etmək bir növ məcburiyyətə çevrilmişdi. Ancaq sizlər isə bunu etməyə də bilərdiniz, lakin etmisiniz. Ona görə də bu, sizin üçün Allahın daha böyük bir lütfüdür. Əlbəttə, bu fikirləri qəbul etmək də olar, onunla mübahisə də etmək olar. Amma hər halda bu fikrin içərisində bir həqiqət payının olduğunu da inkar etmək olmaz. Elə bu söhbətin və bizə hədiyyə edilən müqəddəs kitabın yaratdığı xoş təəssüratla da bu gözəl nəşriyyat evindən ayrıldıq.

Uhud döyüşü İslam tarixinin ən maraqlı səhifələrindən biridir. Bu döyüşdə İslam Peyğəmbəri şəxsən iştirak edib. Burada İslam mücahidləri məğlub olub, İslam Peyğəmbərinin əmisi Həmzə şəhid düşüb. Elə ziyarət etdiyimiz məkanlardan biri də başda həzrəti Həmzə olmaqla onun şəhid düşmüş silahdaşlarının dəfn edildiyi yerlər idi. Bu tarixi hadisənin baş verdiyi ərazinin yanında ziyarətçilərin ticarət etməsi üçün xüsusi bazar qurulub. Məşhur Mədinə xurmasının istənilən növünü burada tapmaq mümkündür. Amma məsələ ondadır ki, bu ölkədə xurmanın bir ümumi adı yoxdur. Çünki bu dadlı və doyumlu meyvə yeni yetişəndə bir adla, bir az dəyəndə başqa bir adla, tam yetişəndə yenə fərqli adla, qurudulanda tamamilə ayrı adla, hər növü fərqli bir adla adlandırıldığı üçün ümumiləşdirici bir ad yoxdur. Görünür, bu ölkədə alma, armud, nar, gilas, üzüm və s. meyvələr olmadığı üçün ad yaradıcılığı məharətlərini elə xurmanın üstündə sınayıblar. Amma ədalət naminə deyək ki, hər halda bu gözəl meyvəyə nə qədər ad qoysanız, buna dəyər. Ümumiyyətlə, baxmayaraq ki, ərəb dili samitlər dilidir, ancaq bu dilin sözyaratma qabiliyyəti həddindən artıq yüksəkdir. Bu dili çox yaxşı bilən səfirliyimizin əməkdaşlarından biri dedi ki, ərəb dili iki milyon söz yaratmaq potensialına malik dildir. Doğrusu, buna heyrətlənməmək mümkün deyil.

Məscidi-əl-Nəbi dünyanın ən böyük və ən gözəl məscididir

Başqa bir adı ilə Peyğəmbər Məscidi kimi tanıdığımız bu məscid sözün həqiqi mənasında heyrətedici dərəcədə böyükdür. Məscid Hicrətdən sonra Peyğəmbərimizin inşa etdiyi məsciddir. Elə İslam Peyğəmbərinin və onun çox yaxın silahdaşları həzrəti Əbubəkr və həzrəti Ömərin də məzarları bu məscidin içərisində yerləşir. Bu müqəddəs məkan böyük havalandırıcı qurğular və nəhəng çətirlərlə təchiz edilib. Gigiyena və təmizlik üçün hər cür şərait yaradılıb. Burada ibadət etmək bir ayrı məmnuniyyətdir. Ətrafda ən müasir hotellər mövcuddur. Mədinə əhli olduqca qonaqpərvərdir. Sizi əliaçıqlıqla və həvəslə xurma ilə ərəb qəhvəsinə qonaq edirlər. Amma dərhal da Mədinə qəhvəsinin daha yaxşı olduğunu söyləyirlər. Biz də bildirdik ki, doğrudan da ərəb qəhvəsi çox yaxşıdır, amma Mədinə qəhvəsi bir ayrı qəhvədir.

Səudiyyə Ərəbistanında Azərbaycanın çox da böyük olmayan səfirliyi fəaliyyət göstərir. Amma buna baxmayaraq, hamısı əsl peşəkarlardır. Diplomat olmaq olduqca çətin və şərəfli bir işdir. Bu məsləkdə sizin səhv etmək haqqınız yoxdur. Çünki bir tək səhv dövlətlərarası münasibətlərə ciddi ziyan vura bilər. Başda hörmətli cənab səfirimiz Rasim Rzayev olmaqla elə bil ki, bu səfirliyin əməkdaşları xüsusi istedadlı səxslərdən ibarətdir. Rasim müəllim uzun illərdir diplomatik fəaliyyətlə məşğuldur və ərəb ölkələrində xüsusi iş təcrübəsi var. Ona görə də səfirliyimizin bu ölkədəki işi çox yüksək səviyyədə təşkil olunub. Müasir İnformasiya texnologiyalarının imkanlarından olduqca səmərəli istifadə edilir. Səudiyyə Ərəbistanında yaşayan azsaylı Azərbaycan diasporu ilə də iş çox diqqətlə koordinasiya edilir. Oradakı bütün azərbaycanlılar səfirliyimizin əməkdaşları ilə internet resurslarında yaradılmış ortaq dostluq qrupu üzərindən əlaqə saxlayırlar. Əgər xoşagəlməz bir hadisə baş verərsə, dərhal xəbərləşmə imkanına sahibdirlər. Elə Livan mənşəli bir erməninin Riyadda Ermənistanı təbliğ etmək cəhdinin qarşısı da həmyerlilərimizin və səfirliyimizin birgə səyi nəticəsində bərtərəf edilib. Doğrusu, diplomatlarımızdan bu qədər istiqanlılıq, bu qədər diqqət və qayğı, bu qədər səmimiyyət gözləmirdik. Onların peşəkarlıqları, dövlətimizi təmsil etmə səviyyələri, vətənpərvərlik və intellektual keyfiyyətləri hər birimizdə qürur hissi yaratdı. Səfərimizin bu qədər maraqlı, bu qədər dolğun və bu qədər səmərəli təşkil olunmasında səfirliyimizin çox böyük rolu oldu. Yazımın sonunda səfirliyimizin bütün əməkdaşlarına qrupumuz adından öz səmimi minnətdarlığımı çatdırıram. Sizləri tanımaq, Azərbaycan diplomatları ilə bu qədər yaxından tanış olmaq, onların yüksək intellekt və zəhmət tələb edən fəaliyyətini izləmək maraqlı və qürurverici idi.

Yazıma burada nöqtə qoyur, bir daha bu gözəl səfəri təşkil edənlərə ürəkdən minnətdarlığımı ifadə edirəm.